Василіяни та публічна освіта в Речі Посполитій у XVII i XVIII ст.

Анотація

DOI: 10.47632/2786-717X-2022-1-115-130

УДК 930:[37:27-789.17(438+474.5)“16/17”]

Як цитувати: Beata Lorens, Bazyliane a szkolnictwo publiczne w Rzeczy Pospolitej w XVII і XVIII ww., Ukrainian Historical Review / Український історичний огляд, I | 2022, 115-130.

Беата Лоренс

Василіяни та публічна освіта в Речі Посполитій у XVII i XVIII ст.

У статті узагальнено стан досліджень василіянської освіти на територіях Польсько-Литовської держави в XVII–XVIII ст. Дослідження базується на документах, збережених у польських та українських архівах і бібліотеках. Також враховано літературу з цього питання, зокрема наукові публікації, видані в рамках проєкту, присвяченого Едукаційній комісії. Стаття стосується колегій і шкіл для світської молоді, які діяли при василіянських монастирях на  землях Речі Посполитої в XVIII ст. Упродовж цього століття зафіксовано діяльність 20 освітніх закладів і конвіктів для хлопчиків. До 1773 р. вони залишалися під опікою чернецтва, а після поділу Речі Посполитої в 1772 р. і скликання  Едукаційної комісії у 1773 р. контроль над ними, у випадку земель австрійської Польщі, перейняли органи Габсбурзької монархії, а на землях, які залишилися за Річчю Посполитою, – Едукаційна комісія. Василіянські колегії свою організацію та дидактичний процес базували на єзуїтських зразках. У статті з’ясовано ступінь поступового змирщення василіянських публічних шкіл як результату освітньої реформи Едукаційної комісії. Ішлося про впровадження у програми рекомендацій щодо обмеження ролі латинської мови на користь польської, впровадження елементів фізики та природничих наук, а також історії та географії.

References

Adadurov Vadym. Obytel’ yak osvitnia korporatsiia // Na perekhresti kul’tur: Monastyr i khram Presviatoi Triitsi u Vilniusi / red. A. Bumblauskas, S. Kuliavichus, I. Skochylias. Vilnius 2017, s. 167–174. [In Ukrainian.]

Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie, t. 1. Lwów 1868. [In Polish.]

Arhiv Yugo-Zapadnoj Rossii izdavaemyj kommissiyeyu dlya razbora drevnih aktov sostoyashchey pry Kievskom, Podolskom i Volynskom General-Gubernatore, ch. 1, t. 4. Kiev 1871. [In Russian.]

Bednarski Stanisław. Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Kraków 1933. [In Polish.]

Bieliński Józef. Uniwersytet Wileński (1579–1831), t. I. Kraków 1899–1900. [In Polish.]

Bieńkowski Ludomir. Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce // Kościół w Polsce, t. II: Wieki XVI–XVIII / red. Jerzy Kłoczowski. Kraków 1969, s. 788–1034. [In Polish.]

Catalogus monasteriorum et personarum provinciae Protectionis B. V. Mariae Ordinis S. Basilii Magni Anni 1754. [In Latin.]

Chynczewska-Hennel Teresa. Akademia Kijowsko-Mohylańska // Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej / red. Antoni Mironowicz, Urszula Pawluczuk, Piotr Chomik. Białystok 2002, s. 44–46. [In Polish.]

Dobrowolski Radosław. Szkoły bazyliańskie w Żyrowicach XVIII–XIX w. // Małe miasta. Religie / red. Mariusz Zemło. Lublin – Supraśl 2006, s. 411–467. [In Polish.]

Jamrożek Wiesław, Szablicka-Żak Jolanta. Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794. Szkoły w wydziale nowogródzkim. Warszawa 2018. [In Polish.]

Jobert Ambroise. Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773–1794). Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1979. [In Polish.]

Kamińska Janina. Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794. Szkoły w wydziale litewskim. Warszawa 2018. [In Polish.]

Kempa Tomasz. Akademia Ostrogska // Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej / red. Antoni Mironowicz, Urszula Pawluczuk, Piotr Chomik. Białystok 2002, s. 55–79. [In Polish.]

Kempa Tomasz. Sołomerecka z Hoyskich Regina // Polski słownik biograficzny, t. XL. Warszawa – Kraków 2000–2001, s. 325–326. [In Polish.]

Kołłątaj Hugo. Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1750–1764) / opr. Jan Hulewicz. Wrocław 1953. [In Polish.]

Komisya Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie 1773–1794, z. 25: Raporty generalnych wizytatorów z lat 1780–1782 / wyd. Teodor Wierzbowski. Warszawa 1907. [In Polish.]

Komisya Edukacyi Narodowej i jej szkoły w Koronie 1773–1794, z. 26: Raporty generalnych wizytatorów z r. 1783 Bonifacego Garyckiego i Franciszka Kolendowicza / wyd. Teodor Wierzbowski. Warszawa 1910. [In Polish.]

Komisya Edukacyi Narodowej i jej szkoły w Koronie 1773–1794, z. 27: Raporty generalnych wizytatorów z r. 1784 Józefa Bogucickiego i Bonifacego Garyckiego / wyd. Teodor Wierzbowski. Warszawa 1911. [In Polish.]

Lorens Beata. Bazylianie prowincji koronnej w latach 1743–1780. Rzeszów 2014. [In Polish.]

Lorens Beata. Problemy wychowawcze w szkołach bazyliańskich w drugiej połowie XVIII wieku na przykładzie kolegium w Buczaczu // Biuletyn Historii Wychowania 29 (2013) 29–42. [In Polish.]

Lorens Beata. Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium w Buczaczu na tle programów szkolnictwa staropolskiego // Czasy Nowożytne 26 (2013) 149–163. [In Polish.]

Lorens Beata. Szkoły przy klasztorach bazyliańskich w Galicji na tle austriackiej polityki oświatowej latach 1772–1850 // Historia i dziedzictwo regionów w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w. / red. Marian Stolarczyk, Agnieszka Kawalec, Jerzy Kuzicki. Rzeszów 2011, s. 225–237. [In Polish.]

Massalski Adam, Kula Ewa. Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794. Szkoły w wydziale wołyńskim i ukraińskim. Warszawa 2018. [In Polish.]

Mironowicz Antoni. Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej // Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej / red. Antoni Mironowicz, Urszula Pawluczuk, Piotr Chomik. Białystok 2002, s. 18–39. [In Polish.]

Mironowicz Marcin. Szkoły bractw cerkiewnych na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XVIII wieku. Białystok 2019. [In Polish.]

Mizia Tadeusz. Szkoły średnie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony. Warszawa 1975. [In Polish.]

Patrylo Isydor. Narys istorii Vasyliian vid 1743 do 1839 roku // Narys istorii Vasyliianskoho Chynu sviatoho Yosafata (= Analecta OSBM, ser. II, sec. I, t. 48). Rym 1992, s. 183–278. [In Ukrainian.]

Pidłypczak-Majerowicz Maria. Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szkoły i książki w działalności zakonu. Warszawa – Wrocław 1986. [In Polish.]

Pohoska Hanna. Wizytatorowie generalni Komisji Edukacji Narodowej. Monografia z dziejów administracji szkolnej Komisji Edukacji Narodowej. Lublin 1957. [In Polish.]

Raporty generalnych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim 1782–1792 / oprac. Kamila Bartnicka, Irena Szybiak. Wrocław 1974. [In Polish.]

Rolnik Dariusz. Pamiętnikarze czasów panowania Stanisława Augusta o nauczaniu zakonnym w Rzeczypospolitej (1764–1795) // Klasztory mnisze na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej od XVI do początku XX wieku / red. Jolanta Gwioździk, Rafał Witkowski, Andrzej M. Wyrwa. Poznań 2014, s. 425–445. [In Polish.]

Szybiak Irena, Buczek Katarzyna. Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794. Szkoły w wydziale żmudzkim. Warszawa 2018. [In Polish.]

Vavryk Mykhaylo. Lavrivs’ka khronika (1771–1882) // Analecta Ordinis Sancti Basilii Magni, ser. II, sec. III, t. II, fasc. 1–2 (1954), s. 65–94. [In Ukrainian.]

Vavryk Mykhailo. Narys rozvytku i stanu vasyliians’koho chyna XVII–XX st. Topohrafichno-statystychna rozvidka (= Analecta OSBM, ser. II, sec. I, t. XL). Rym 1979. [In Ukrainian.]

Walasek Stefania. Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794. Szkoły w wydziale poleskim. Warszawa 2018. [In Polish.]

Winiarz Adam. Greckokatolickie gimnazjum bazyliańskie w Chełmie (1639–1769) // Rocznik Chełmski 1 (1995) 27–39. [In Polish.]

Wojnar Meletius M. Basilian seminaries, college and schools (XVII–XVIII) // Analecta Ordinis Sancti Basilii Magni, sec. II, vol. IX (1974), fasc. 1–4, p. 48–63.

Wołyniak (Jan Marek Giżycki). Bazylianie we Włodzimierzu i Tryhorach. Kraków 1912. [In Polish.]

Wołyniak (Jan Marek Giżycki). Z przeszłości Hoszczy na Wołyniu. Kraków b.r.w. [In Polish.]

Wołyniak (Jan Marek Giżycki). Z przeszłości Zakonu Bazyliańskiego na Litwie i Rusi // Przewodnik Naukowy i Literacki XXXII (1904) 449–463. [In Polish.]

Zych Franciszek. Dwie uroczystości szkolne w nowym budynku gimnazjalnym // Sprawozdanie Dyrekcji c.k. Gimnazyum w Buczaczu za rok szkolny 1900. Stanisławów 1900, s. 3–24. [In Polish.]