Василіянське христинське непросвічене Просвітництво? (за матеріалами видань василіянських друкарень XVIII ст.)

Автор(и)

Ключові слова:

Просвітництво, василіяни, друки, Slavia Ortodoxa, Slavia Occidentalis,, Slavia Ruthenica Unita, руська мова, епоха Бароко

Анотація

DOI: 10.47632/2786-717X-2022-1-131-147

УДК 930.85:[271.4-789.17:655.11(477)“17”]

 

Як цитувати: Joanna Getka, Bazyliańskie chrzescijańskie oświecenie nieoświecone? (Na materiale wydań drukarni bazyliañskich XVIII wiek), Ukrainian Historical Review / Український історичний огляд, I | 2022, 131-147.

 

Йоанна Ґетка

Василіянське христинське непросвічене Просвітництво? (за матеріалами видань василіянських друкарень XVIII ст.)

У статті йдеться про феномен т. зв. Руського Просвітництва, яке належало до ширшого соціокультурного явища католицького Просвітництва, що не повною мірою узгоджувалося з такими рисами світського Просвітництва, як раціоналізм, емпіризм, секулярність, антиклерикалізм та ін. Аналіз типографської продукції монахів-василіян дає змогу припустити, що в ній віддзеркалено спроби узгодження не тільки суперечних щодо себе теоцентричного та секулярного мислення, а й культурних моделей Slavia Orthodoxa i Occidentalis.

У публікаторській діяльності Василіянського чину можна вирізнити два напрями, котрі умовно названо в цій статті як освічене та непросвічене Просвітництво. Василіянський / руський вимір Просвітництва характеризувався такими рисами: 1) використання мови своїх вірян (руська мова – мова простолюду); 2) відхід від «високого» стилю доби Класицизму та велемовного стилістичного оздоблення епохи Бароко; 3) нав’язування до світогляду реципієнтів друкованої продукції, їхньої віри у забобони, магії та ін.

Так василіяни спільними зусиллями творили специфічну релігійну ідентичність, що виглядала як спроба створення особливого, середнього, варіанту третьої культури, яка відрізнялася від Slavia Occidentalis та Slavia Ortodoxa, що її український дослідник Ігор Скочиляс волів називати Slavia Ruthenica Unita. Водночас цілий комплекс культурних параметрів, який окреслював простір функціонування цієї субкультури, надає підстави до обґрунтування  тези про окремішність руського унійного Просвітництва.

References

Bohoslovia nravouchytelnaia, soderzhashchaia v sebe sobranoe vkrattse pouchenie o sviatykh tainakh, o dobrodeteliakh bohoslovskykh, o zapovedekh Bozhyikh, o zapovedekh tserkovnykh, o hrekhakh, o kaznekh y karakh tserkovnykh s prylozheniem obychnyia nauky o dohmatakh very kafolicheskiia, y leksikona slavensko-polskaho. Poczayow 1751. [In Ukrainian.]

Bohoslovia nravouchytelnaia, soderzhashchaia v sebe sobranoe vkrattse pouchenie o sviatykh tainakh, o dobrodeteliakh bohoslovskykh, o zapovedekh Bozhyikh, o zapovedekh tserkovnykh, o hrekhakh, o kaznekh y karakh tserkovnykh s prylozheniem obychnyia nauky o dohmatakh very kafolicheskiia, y leksikona slavensko-polskaho, 1756. [In Ukrainian].

Bohoslovia nravouchytelnaia, soderzhashchaia v sebe sobranoe vkrattse pouchenie o sviatykh tainakh, o dobrodeteliakh bohoslovskykh, o zapovedekh Bozhyikh, o zapovedekh tserkovnykh, o hrekhakh, o kaznekh y karakh tserkovnykh s prylozheniem obychnyia nauky o dohmatakh very kafolicheskiia, y leksikona slavensko-polskaho, 1787. [In Ukrainian.]

Bohomolec Jan. Diabeł w swojej postaci albo o upiorach, gusłach, wróżkach, losach, czartach z przydatkiem o ukazaniu się duchów i odpowiedzią na zarzuty przeciwko pierwszej części czynione. Część druga. Warszawa 1777. [In Polish.]

Borysławski Mikołaj. Kazanie na summie pogrzebowey przed złożeniem do grobu ciała ś. p. JW. Jana Mikołaja Hrabi Chodkiewicza generalnego starosty Xięstwa Żmudzkiego, generała leutnanta woysk rossyyskich... fundatora i kollatora Opactwa Supraslskiego miane. Supraśl 1781. [In Polish.]

Budniak Jozef. Jednoczeni w różnorodności. Tradycja cyrylo-metodiańska jako paradygmat procesu pojednania Kościołów, kultur i narodów. Katowice 2009. [In Polish.]

La Ferriere de. Traktat o pszczołach... z francuskiego wydany. Supraśl 1783, 1789. [In Polish.]

Dubowicz Alexy. Wyprawienie osoby, którą od Boga wziął, y na theatrum świata, szczęśliwie odprawił Jaśnie Wielmożny Jego Mość Pan, Janusz Skumin Tyszkiewicz. Wilno 1642. [In Polish.]

Dziekoński Bartłomiej. Przepisy rolnictwa i ogrodnictwa, Naynowszemi przykładami wzorami, i planami Ekonomiki obiaśnione i potwierdzone. Zebrane i w szkołach Białostockich narodowych... dawane. Supraśl 1796. [In Polish.]

Dziekoński Bartłomiej. Zasady O rolnictwie, rękodziełach i handlu poprzedzające projekta ekonomiczne stosowne do konstytucyi Kommissyi Cywilno-woyskowey w Supraślu 1790. Pożyteczne dla osób Kommissyjnych jako i dla innych właścicielów dóbr. Supraśl 1790. [In Polish.]

[Fielding Henry.] Xiądz wikary i przyjaciel iego..., nakładem Józefa Rogowskiego bibliopoli wileńskiego, t. I-II. Lipsk [Supraśl] 1787. [In Polish.]

Getka Joanna. Książki “modnym towarem napełnione” – o niereligijnej działalności wydawniczej bazylianów // Bazyliańskie studia historyczne, t. IV: Polska i katolicy wschodni: historia oraz kultura (zbiór studiów) / red. I. Hałagida, R. Kramar. Warszawa 2015, s. 51–66. [In Polish.]

Getka Joanna. Polskojęzyczne druki bazyliańskie (XVIII wiek). Warszawa 2013. [In Polish.]

Getka Joanna. Prosta mowa końca XVIII wieku. Język “Nauk Parafialnych” (Poczajów 1794). Warszawa 2012. [In Polish.]

Gloger Zygmunt. Encyklopedia staropolska ilustrowana / ze wstępem Juliana Krzyżanowskiego, t. II. Warszawa 1989. [In Polish.]

Golański Filip Nereziusz. Mowa przed wykonaniem przysięgi od korpusów Woyska... Wilno 1791.

[Guenserie de La Charlotte-Marie-Anne Charbonnier.] Kalwinka na pustyni wychowana albo pamiętnik Miledy B., t. I–II. Supraśl 1788. [In Polish.]

Hermann Jan. Gospodarstwo domowe. Wilno 1791. [In Polish.]

Janik Maciej. Polskie kalendarze astrologiczne epoki saskiej. Warszawa 2003. [In Polish.]

Kadłubowski Michał. Mowa przed szlubna Imci Xiędza Kadłubowskiego proboszcza białostockiego przy szlubie pana Budwiła skarbnika rawskiego z Imć Panną Katarzyną Trzebińską stolnikówną brzeską kujawską siostrą wielmożnej Jey Mości

Pani Marii Kruszewskiej stolnikowej ziemi bielskiej... Supraśl 1755. [In Polish.]

Kalendarz polski y ruski na rok 1789 pod znakiem księżyca. Wyrażaiący Święta rzymskie i ruskie, tudzież aspekty wybory, bieg planet odmiany powietrza czas siania, szczepienia, lekarstw używania, dni feralne, wschód y zachód słońca, zaćmienia y inne ciekawe obserwacye... Supraśl, Kalendarz polski y ruski na rok 1790 pod znakiem księżyca. Wyrażaiący Święta rzymskie i ruskie, tudzież aspekty wybory, bieg planet odmiany powietrza czas siania, szczepienia, lekarstw używania, dni feralne, wschód y zachód słońca, zaćmienia y inne ciekawe obserwacye... Supraśl. [In Polish.]

Kalendarz polski y ruski na rok 1795 pod znakiem księżyca. Wyrażaiący Święta rzymskie i ruskie, tudzież aspekty wybory, bieg planet odmiany powietrza czas siania, szczepienia, lekarstw używania, dni feralne, wschód y zachód słońca, zaćmienia y inne ciekawe obserwacye... Przez obywatela Wątpliwowskiego z nalezytą pilnością ułożony. Supraśl. [In Polish.]

Karpowicz Michał. Kazanie X. Karpowicza Archidiakona Smoleńskiego, proboszcza preńskiego, theologii y pisma w Szkole Gł. Litt profesora, na pierwszym zafundowaniu powiatu preńskiego i rozpoczęciu pierwszych seymików w Kościele Parafialnym Preńskim 14 lutego 1792 roku. Wilno 1792.

Karpowicz Michał. Na zaprzysiężeniu uroczystym Ustawy rządowey 3 i 5 Maja od Trybunału G. W. X. L. iego Palesrty kancelaryi y chorągwi Trybunalskiey w dniu 15 marca 1792 w Kościele Akademickim S. Jana w Wilnie Kazanie Księdza Karpowicza Prałata Archdiak: Smolen: Pisma S. I Teologii w Szkole Slow. W.X.Lit: Professora. Wilno 1792. [In Polish.]

Klucz prognostykarski to iest: rzetelne obiaśnienie słów y przezwisk niewyrozumiałych, których Ormiński, Kochański i inni Astrologowie w Kalemdarzach y prognostykach swoich używaią, a przez to miasta i osoby pewne rozumieią z przydatkiem słonecznego Wschodu y Zachodu... Pomorszczyzna ect. ect. bez znaczney dyfferencyey stosować się mogą każdego dnia na kilkaset niemal lat następujących lat służącego... dla wygody nakręcania Zegarów rozmaitych przedrukowany w Supraslu WW. OO Bazilianow. 1722. [In Polish.]

Klucz prognostykarski to iest: rzetelne obiaśnienie słów y przezwisk niewyrozumiałych, których Ormiński, Kochański i inni Astrologowie w Kalemdarzach y prognostykach swoich używaią, a przez to miasta i osoby pewne rozumieią z przydatkiem słonecznego Wschodu y Zachodu; y praktyki gospodarskiej na Merydyanach przeznaczonych Państw, Krolestw y miast: a naprzód korony Polskiey i Wielkiego Xięstwa Litewskiego do których na 100 mil y daley, okoliczne odległe mieysca, iako to: Żmudzkie, Siewierskie y Czernichowskie Xięztwa, także Kujawy, Pomorszczyzna ect. ect. ... bez znaczney dyfferencyey stosować się mogą każdego dnia na kilkaset niemal lat następujących lat służącego...dla wygody nakręcania Zegarów rozmaitych przedrukowany w Supraslu WW. OO Bazilianow. 1740. [In Polish.]

Klucz prognostykarski to iest: rzetelne obiaśnienie słów y przezwisk niewyrozumiałych, których Ormiński, Kochański i inni Astrologowie w Kalemdarzach y prognostykach swoich używaią, ... znowu za pozwoleniem Zwierzchności duchownej przedrukowany... 1754. [In Polish.]

Klucz prognostykarski to iest: rzetelne obiaśnienie słów y przezwisk niewyrozumiałych, których Ormiński, Kochański i inni Astrologowie w Kalemdarzach y prognostykach swoich używaią, a przez to miasta i osoby pewne rozumieią z przydatkiem słonecznego Wschodu y Zachodu; y praktyki gospodarskiej na Merydyanach przeznaczonych Państw, Krolestw y miast: a naprzód korony Polskiey i Wielkiego Xięstwa Litewskiego do których na 100 mil y daley, okoliczne odległe mieysca, iako to: Żmudzkie, Siewierskie y Czernichowskie Xięztwa, także Kujawy, Pomorszczy-

zna ect. ect. ... bez znaczney dyfferencyey stosować się mogą każdego dnia na kilkaset niemal lat następujących lat służącego...dla wygody nakręcania Zegarów rozmaitych przedrukowany w Supraslu WW. OO Bazilianow. 1769. [In Polish.]

Korń Wincenty. Kazanie po naypewnieyszym ufundowaniu Trybunału Głównego W.X.Litt. w Grodnie y po oddaniu laski Marszałkowskiey Jwżnemu Antoniemu Giełgudowi strażnikowi wielkiemu litewskiemu... przy powitaniu... koła... sędziów w kościele... dominikanów grodzieńskich miane... Supraśl 1775. [In Polish.]

Koronczewski Antoni. Theologia moralna dla sposobiących się do stanu Kapłańskiego y owszem wszystkich duchownych staranie dusz ludzkich maiących... w swych traktatach zebrana przez... archiprezbitera kathedralnego i officjała brzeskiego, archidiakona włodzimirskiego, cz. I–II. Supraśl 1779. [In Polish.]

Kronika polska Marcina Bielskiego, nowo przez Joachima Bielskiego, syna jego wydana. Kraków 1597. [In Polish.]

Która przedtym nigdy świata nie widziała Kronika polska, litewska, zmodzka y wszystkiey Rusi... z rozmaitych historyków y autorów postronnych y domowych, y Długosza, przez Macieja Osostewicivsa Stryjkowskiego dostatecznie napisana. Królewiec 1582. [In Polish.]

Kulczycki Pantaleon. Treść Teologiczney nauki obyczainey Z Autorow Klassycznych Antoine i innych łacińskich przez rozmowy na kształt katechizmu dla łatwiejszego uczenia się i poięcia osobom duchownym... Poczajów 1787. [In Polish.]

Kulczycki Pantaleon. Treść Teologiczney nauki obyczainey z autorow Klassycznych Antoine i innych łacińskich przez rozmowy na kształt katechizmu dla łatwiejszego uczenia się i poięcia osobom duchownym... Niegdyś od S.P.J.X. Kulczyckiego... wybrana, a teraz odnowiona... Poczajów 1792. [In Polish.]

Kulczyński Ignacy. Monologium bazyliańskie, to iest, Żywoty Świętych Pańskich oboiey płci z Zakonu S. Bazylego W. na miesiące rozłożone, zebrane... i na dwie części podzielone. Część pierwsza, która zamyka w sobie miesiąc Styczeń, Luty, Marzec, Kwiecień, May i Czerwiec. Wilno 1771. [In Polish.]

Kyriatt Ambroży. Theologia dogmatyczna z autorów w tey o Bogu y rzeczach boskich umieiętności dobrze zasłużonych wyjęta przez X. Ambrożego Kyriatta Z.S.B. W. Kapłana w Semin. Brzeskim na polskim dyalekcie dawana. Wilno 1799. [In Polish.]

Libera Zdzisław. Zagadnienie stylu w literaturze polskiego Oświecenia // Pamiętnik literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii krytyce literatury polskiej 61/2 (1970) 193–206. [In Polish.]

Mikulski Tadeusz. Walka o język polski: Ze studiów nad Oświeceniem. Zagadnienia i fakty. Warszawa 1956. [In Polish.]

“Monitor” 1765–1785 / wybór., oprac. i wstępem poprzedziła Elżbieta Aleksandrowska. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976. [In Polish.]

Narodoveshchanie ili slovo k narodu kafolicheskomu chrez monakhov chyna sviataho Vasylia Velykaho v provintsii Polskoi zvaniiu katykhistychnomu prylezhashchykh v povete Kremenetskom, 1756 hoda propovedanoe. Vtoroe se, s prylezhneishem vo ispravlenii opasnstvom, yeshchio zhe i prostrannym o obriadekh khrystianskykh, ot dostovernykh pisateley sobrannym novoprylozheniem. Pochaiow 1768. [In Ukrainian.]

Narodoveshchanie ili Slovo k narodu kafolicheskomu. Pochaiow 1778. [In Ukrainian.]

Narolski Józef. Teologia moralna albo do obyczaiów sciągaiąca się przez pewnego Bazyliana Kapłana Prow. Litew. Zebrana na dwie części podzielona. Wilno 1777. [In Polish.]

Narolski Józef. Teologia moralna albo do obyczaiów sciągaiąca się przez przez X.Z.S. Bazylego W.S.Th.D. i jej niegdyś profesora zebrana, na dwie części podzielona, a teraz potrzebnemi w wielu mieyscach do pierwszey części przydatkami od autora pomnożona. Wilno 1791. [In Polish.]

Nauky parokhiialniia na nedeli i sviata urochystyia... na prostyi y pospolytyi yazyk ruskiy prelozheniia. Pochayow 1792. [In Ukrainian.]

Nauky parokhiialniia na nedeli i sviata urochystyia... na prostyi y pospolytyi yazyk ruskiy prelozheniia. Pochayow 1794. [In Ukrainian.]

Opałek Kazimierz. Nauka w Polsce okresu Oświecenia // Polska w epoce Oświecenia / red. B. Leśnodorski. Warszawa 1971. [In Polish.]

Pouchenie o s[via]tykh tainakh, o dobrodetelekh b[o]hoslovskikh, o zapovedekh B[o]zhykh, o zapovedekh tserkovnykh, o hrekhakh, o kaznekh y karakh ts[e]rkovnykh: S prilozheniem obychnoi nauky o dohmatakh very kafolicheskoi v krattse sobrannoe: Osobom d[u]khovnym, naipache zhe prezvyterom parokhialnym blahopotrebnoe. Univ 1745. [In Ukrainian.]

Retzen (Rhetz) Jan. Kalendarz Polski y ruski, święta roczne, biegi miesięczne. Signa zodiaci. Aspecta. Wybory. Prognostyk generalny, y pertykularny w sobie zawieraiący. Na rok Pański 1718... Przez Jana Retzena, Astrologa pruskiego z wielką czulością wyrachowany y do druku podany. [In Polish.]

Retzen (Rhetz) Jan. Kalendarz Polski y ruski, święta roczne, biegi miesięczne. Signa zodiaci. Aspecta. Wybory. Prognostyk generalny, y pertykularny w sobie zawieraiący. Na rok Pański 1719.... Przez Jana Retzena, Astrologa pruskiego z wielką czulością wyrachowany y do druku podany. [In Polish.]

Rok Bogdan. Kalendarze polskie czasów stanisławowskich. Wrocław 1985. [In Polish.]

[Sheridan Frances.] Nurzahad człowiek nieśmiertelny, historya wschodnia napisana w języku angielskim. Supraśl 1784. [In Polish.]

Simon Jan Chrystian. Informacya praktyczna o paleniu wodek pedzeniu dobrych alembikowych gorzałek y likworów z przyłączonymi wraz sposobami robienia różnego gatunku przednich essencyi. Na pożytek gospodarzom, osobliwie zaś pisarzom ekonomicznym i browaru dozorcom. Supraśl 1796. [In Polish.]

Skochylyas Ihor. Slavia Unita – the Cultural and Religious Model of the Archidiocese of Kiev in the Seventeenth and Eighteenth Centuries (the Discussion on Christian Heritage of the Nations of Eastern Europe) // East-Central Europe in European History: Themes and Debates. Lublin 2009, s. 243–254.

Slovo k narodu kafolicheskomu chrez monakhov chyna sv. Vasyliia Velykoho v provintsyi Polskoi zvaniiu katykhistychnomu prylezhaiushchykh v povete Kremenetskom roku... 1756 propovedanoe. Pochaiow 1765. [In Ukrainian.]

Sobranie prypadkov kratkoe y dukh[o]vnym osobam potrebnoe umeshchee v sebe nauku o sakramentakh, o desiaty Bo[zh]yikh prykazaniakh o prykazaniakh tserkovnykh i o nautsi khristianskoi s vykladom molitvy Otche nash i B[o](h) [o]roditse Devo ili ispovedaniia Vire pravoslavniia katolycheskiia. Suprasl 1722. [In Ukrainian.]

Smoleński Władysław. Przewrót umysłowy w Polsce w XVIII wieku: Studia historyczne, wyd. 4 (oparte na wyd. 2, 1923). Warszawa 1979. [In Polish.]

Swift Jan. Podróże kapitana Gulliwera w Różne kraie dalekie, t. I–II. Supraśl 1784. [In Polish.]

Szyrma Antoni. Drogi depozit do domu wiecznosci wniesiony, od Iaśnie Wielmoznego Iego Mości Pana Stefana na Tykocinie, y Tyczynie. Supraśl 1713. [In Polish.]

Waga Teodor. Krótkie Zebranie Historyi y Geografii Polskiey. Supraśl 1767. [In Polish.]

##submission.downloads##

Опубліковано

2022-12-29

Як цитувати

Ґетка, Й. (2022). Василіянське христинське непросвічене Просвітництво? (за матеріалами видань василіянських друкарень XVIII ст.). Український історичний огляд, (1), 131–147. вилучено із https://uhr.ucu.edu.ua/index.php/chasopys/article/view/15

Номер

Розділ

Релігійна культура південно-східних воєводств Речі Посполитої другої половини XVII – XVIII ст.